Składniki pokarmowe dla roślin wnoszone do gleby wraz z nawożeniem możemy podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich zaliczane są: azot, fosfor, potas, magnez, siarka oraz wapń. Pierwiastki te pełnią pierwszoplanową funkcję plonotwórczą w rozwoju roślin uprawnych. Do drugiej grupy zaliczamy natomiast: cynk, mangan, molibden, miedź, żelazo i bor. I to tym mikroelementom poświęcony będzie niniejszy artykuł.
Nawożenie mikroelementami nabiera szczególnego znaczenia w warunkach wysokiego plonowania roślin. Gleby posiadające uregulowany odczyn oraz optymalnie nawożone makroskładnikami w momencie, gdy odznaczają się niedoborem mikroelementów wydają znacząco niższy (nawet do 20 %) i gorszy jakościowo plon roślin. Warto więc zrobić analizę gleby w przyswajalne mikroelementy, zawłaszcza w gospodarstwach w których nie stosuje się nawożenia organicznego.
Głównym źródłem mikroelementów w glebach są skały macierzyste oraz substancja organiczna, stąd tak ważna jest rola stosowania nawożenia organicznego oraz właściwego przyorywania resztek pożniwnych. Ma to wpływ na skład granulometryczny gleby, który jest z kolei proporcjonalnie związany z ilością mikroelementów w glebie. Im gleba jest cięższa (lepszy skład gran.) – tym tych pierwiastków jest w niej więcej. W naszym województwie dominują zaś gleby lekkie i bardzo lekkie, dlatego rolnicy muszą przywiązywać szczególną uwagę do właściwej agrotechniki i nawożenia mikroelementami, tak aby uniknąć niedoborów tych składników.
Są one niezbędne w życiu roślin, gdyż biorą udział w wielu przemianach fizjologicznych. Ich rola jest zróżnicowana i zależna od gatunku rośliny uprawnej:
v cynk – bierze udział w wielu reakcjach enzymatycznych, uczestniczy w regulacji metabolizmu cukrowców i w syntezie białek. Szczególne wrażliwe na jego niedobór są drzewka owocowe (zwłaszcza cytrusowe), kukurydza i zboża. Objawem niedoboru cynku są międzyżyłkowe chlorozy młodych liści, redukcja powierzchni blaszki liściowej oraz jasno zielone przebarwienia na starszych liściach. Rośliny nawożone tym pierwiastkiem odznaczają się lepsza zdrowotnością.
v mangan – pełni w roślinie funkcję katalizatora w procesie oddychania (wydzielanie tlenu), bierze także udział w przemianach białek, cukrów i lipidów. Z wnoszoną do gleby substancją organiczną tworzy (podobnie jak cynk) trwałe połączenia organiczno – mineralne, zaś „nie lubi” – ze względu na antagonizm z jonami wapnia – gleb węglanowych i świeżo wapnowanych. Na tego rodzaju glebach często widzimy objawy niedoboru manganu w postaci mozaikowatej chlorozy liści, nekroz międzyżyłkowych i niekiedy smugowatych plam na liściach (szczególnie zbóż). Rośliny uprawne tracą liście i mają zahamowany wzrost.
v molibden – występuje w glebie w najmniejszych ilościach spośród innych mikroelementów. Jego stopień przyswajalności jest ściśle związany z odczynem gleby – ze zmianą pH gleby z kwaśnego ku zasadowemu zwiększa się pobieranie przez rośliny tego pierwiastka. Bierze udział w procesach redukcji azotanów do amoniaku oraz współdziała z niektórymi bakteriami symbiotycznymi przy wiązaniu wolnego azotu z powietrza, stąd szczególne jego zapotrzebowanie wykazują rośliny motylkowate. Objawem niedoboru molibdenu jest zahamowanie wzrostu roślin, liście przybierają jasnozielone zabarwienie i pojawiają się na nich nekrotyczne plamy. Przy większym niedoborze nie rozwija się blaszka liściowa oraz następuje zahamowanie brodawkowania u roślin motylkowatych.
v miedź – jest podstawowym składnikiem enzymów uczestniczących w wielu reakcjach oksydoredukcyjnych w roślinie (procesy fotosyntezy i oddychania). Uczestniczy także w metabolizmie związków azotowych, dlatego aby dobrze wykorzystać azot mineralny rośliny uprawne muszą mieć wystarczające zaopatrzenie w miedź. Niedobory tego mikroelementu występują szczególnie na glebach torfowych oraz wziętych świeżo w uprawę, powodując u roślin zbożowych tzw. chorobę nowin (słabe kłoszenie, zahamowanie wypełniania się ziarników), zaś u roślin dwuliściennych zmiany w gospodarce wodnej – przejawiające się brakiem turgoru liści.
v żelazo – uczestniczy (podobnie jak miedź) w wielu procesach oksydoredukcyjnych, ale przede wszystkim jest aktywatorem syntezy chlorofilu i niektórych białek. Występuje w glebie w dużych ilościach, ale rośliny uprawne pobierają go stosunkowo niewiele (odznaczają się stosunkowo wysoką zawartością żelaza w porównaniu z innymi mikroelementami). Niedobory żelaza występują najczęściej na glebach o pH > 6, zaś przy odczynie silnie kwaśnym żelazo wiąże fosfor, czyniąc go trudno rozpuszczalnym i przyswajalnym dla roślin. Również duża zawartość manganu w glebie utrudnia pobieranie żelaza przez rośliny, stąd konieczne jest utrzymanie odpowiedniej równowagi między tymi dwoma pierwiastkami. W warunkach niedoboru żelaza pojawia się typowa chloroza na najmłodszych liściach oraz następuje zahamowanie wzrostu pędów.
v bor – spełnia ważną rolę w gospodarce węglowodanowej. Uczestniczy w tworzeniu struktur ścian komórkowych i procesie wzrostu (podziały komórkowe) oraz oddziaływuje na procesy kwitnienia i owocowania, a także na gospodarkę wodną roślin uprawnych. Na zawartość tego mikroelementu wpływa szczególnie skład granulometryczny (boru jest więcej w glebach ciężkich, gliniastych) oraz zawartość substancji organicznej (im jest wyższa – tym zawartość boru wzrasta), natomiast na przyswajalność – odczyn gleby (przy kwaśnym pH składnik ten jest wymywany z gleby, zaś przy zasadowym przechodzi w formę niedostępną dla roślin). Największe zapotrzebowanie na bor wykazują rośliny krzyżowe, zaś najmniejsze trawy z użytków zielonych. Objawem niedoboru tego pierwiastka jest zahamowanie rozwoju stożków wzrostu (pędy, korzenie) i pączków kwiatowych. Liście przybierają ciemnożółtą barwę, stają się grube, pomarszczone i kruche (na burakach występuje tzw. zgorzel liści sercowych). Jeżeli roślina wydała już owoce – to są one niewyrośnięte, skorkowaciałe i spękane.
Mając na uwadze opisane powyżej fakty rolnik musi pamiętać, że wszystkie mikroskładniki pokarmowe są tzw. składnikami krytycznymi, brak których może mieć znaczący negatywny wpływ na plon roślin uprawnych. Ich zestawienie przedstawiono w tabeli nr 1.
Tabela 1. Zestawienie mikroelementów krytycznych i bardzo ważnych wpływających na wysokość plonu roślin uprawnych.
| Roślina uprawna Parametr | Pszenica, pszenżyto | Jęczmień jary | Żyto | Rzepak | Kukurydza | Ziemniak | Burak cukrowy |
| składnik krytyczny | miedź, mangan | miedź, mangan | cynk, molibden | mangan, molibden, bor | cynk | mangan, cynk | mangan, bor |
| składnik bardzo ważny | cynk | cynk, żelazo | mangan | żelazo, cynk | żelazo, miedź, mangan | żelazo, bor | żelazo, cynk, miedź, molibden |
Niedobór składnika krytycznego należy usunąć w pierwszej kolejności podczas nawożenia doglebowego, a o potrzebie stosowania nawozów mikroelementowych decyduje zbadana laboratoryjnie zasobność gleby oraz wrażliwość uprawianych gatunków roślin. W zależności od otrzymanych wyników powinno się:
Ø na glebach o wysokiej zawartości mikroelementów zaniechać nawożenia nimi;
Ø w warunkach średniej zasobności nawozić dolistnie rośliny o dużej wrażliwości na niedobór danego składnika (tabela nr 2);
Ø przy niskiej zawartości nawozić doglebowo wg dawek podanych w tabeli nr 3, a następnie nawozić dolistnie (szczególnie rośliny wrażliwe na niedoboru – tabela nr 2).
Tabela 2. Wrażliwość roślin na niedobory mikroelementów.
| Roślina | Składnik pokarmowy | |||
| mangan | cynk | miedź | bor | |
| pszenica | + | + | ++ | |
| żyto | + | |||
| jęczmień | + | + | ++ | |
| owies | ++ | + | ++ | |
| ziemniak | + | ++ | + | |
| burak | ++ | + | + | ++ |
| kukurydza | ++ | + | ||
| lucerna | + | ++ | ++ | |
| koniczyna | + | + | + | + |
| trawy | + | |||
| rzepak / len | + | + | + |
+ średnia wrażliwość; ++ duża wrażliwość
Tabela. 3. Dawki doglebowe nawozów mikroelementowych.
| Składnik pokarmowy | Zboża | Ziemniak | Burak | Oleiste | Motylkowate |
| kg / ha | |||||
| mangan | 6 | 4 | 4-6 | – | 4-6 |
| cynk | 20-30 | 20-30 | 20 | 4-10 | – |
| miedź | 5-10 | 9 | 9 | 10-20 | 20 |
| bor | – | 1 | 2-4 | 2 | 1,5 |
Nawożąc mikroelementami dolistnie rolnik musi mieć świadomość – iż jest to uzupełniająca forma nawożenia. Jednocześnie jest to najefektywniejszy i najoszczędniejszy sposób uzupełniania niedoborów tych składników (tym bardziej, iż już może nie być czasu na zastosowanie nawożenia doglebowego). Opryski mikroelementami wykonujemy w tzw. fazach krytycznych – kiedy to dany gatunek rośliny uprawnej potrzebuje ich najbardziej:
· zboża jare i ozime – jesienią na początku krzewienia, zaś wiosną pod koniec fazy krzewienia i w fazie strzelania w źdźbło (wyjątkiem jest żelazo i molibden, które stosujemy, we wczesnych fazach rozwojowych);
· rzepak jary i ozimy – jesienią w drugiej połowie października, wiosną po ruszeniu wegetacji, a następnie w fazie formowania łodygi oraz w fazie zielonego zwartego pąka;
· kukurydza – w fazie 6-8 dobrze wyrośniętych liści, drugi oprysk po 7-14 dniach;
· burak cukrowy – od fazy 6-8 liści do zwarcia międzyrzędzi, 1-2 opryski w odstępach
7-14 dniowych;
· ziemniaki – od fazy związania międzyrzędzi do fazy formowania jagód, 1-2 opryski co
7-14 dni;
· rośliny strączkowe i motylkowate drobnonasienne – po ruszeniu wegetacji wiosennej lub od fazy 6-8 liści do kwitnienia opryskujemy 2-3 – krotnie co 7-14 dni.
Podsumowując przedstawione powyżej informacje – oby odpowiednio dbać o wielkość i rodzaj nawożenia mikroelementami (także i makroelementami) rolnik musi posiadać gruntowną wiedzę o stanie zasobności gleby. Wysokie polny roślin uprawnych można uzyskać na glebach o uregulowanym odczynie i co najmniej średniej zawartości makro- i mikroelementów. Koszt analizy chemicznej gleby jest stosunkowo niewielki w porównaniu z korzyściami, jakie można osiągnąć znając dokładnie zasobność gleby. Pozwoli to nam racjonalnie ułożyć dawki nawożenia, a co za tym idzie – przy oszczędnościach uzyskanych na zakupie nawozów – uzyskać satysfakcjonujące ilościowo i jakościowo plony. Stąd gorąco zachęcam do systematycznego wykonywania badań gleb w swoich gospodarstwach, korzystając z usług np. Okręgowej Stacji Chemiczno – Rolniczej w Gorzowie Wlkp.
dr inż. Rafał Lewandowski
Okręgowa Stacja Chemiczno – Rolnicza
w Gorzowie Wielkopolskim